سیلاب های خروشان البرز چگونه مهار شد؟

بارش های سیلابی اگرچه برای محدوده های جغرافیایی با فقر گیاهی شدید همواره خسارتبار بوده اما اجرای پروژه های تغذیه مصنوعی آب در برخی مناطق کشور از جمله البرز نشان داده که روان آب های خروشان همیشه تهدید نیست بلکه می تواند فرصتی برای تقویت سفره های زیر زمینی آب باشد.

بررسی های علمی و تاریخی نشان می دهد که بخش عمده دگرگونی های زمین متاثر از بارش های تندری و سیلاب های مخرب است ، آب هایی که افزون بر فرسایش خاک برای سلامتی انسان ها ، جانوران و محیط زیست خطر جدی به شمار رفته است.
تجارب دهه های گذشته و حوادث مرگبار اخیر سیلاب در کشور گویای این واقعیت است که تفکر اجتماعی به طور عام هنوز برای پیشگیری از مخاطرات سیل و بارش های رگباری در جامعه شکل نگرفته و اقدامات زیر ساختی هم به صورت گسترده مهیا نشده است.
با این وجود از حدود سه دهه اخیر طرح های به نام آبخیزداری و آبخوانداری در کشور از جمله استان البرز اجرایی شده که در صورت گستردگی آنها می تواند روزنه امیدی برای مهار سیلاب ها و هدایت آنها به سمت سفره های زیر زمینی باشد، سفره هایی که به واسطه خشکسالی های پیایی و برداشت های بی رویه روز به روز فقیر تر و از آب تهی می شوند.
از پیامدهای دگرگونی اقلیمی امروز می توان به فقر مراتع و جنگل ها و خالی شدن اراضی کوهستانی و دشت های کشور از جمله البرز از درختان ، بوته ها و پوشش گیاهی اشاره کرد که عامل شتاب بخشی روان آب ها و تخریب خاک و محیط زیست انسانی و جانوری به شمار می رود.
امروزه حوادث ناشی از بارندگی ها گاهی خسارت ها و تلفات باور نکردنی در پی دارد به طوریکه یک بارندگی رگباری ۱۱ دقیقه ای مانند سیل تیرماه سال ۹۴ روستای سیجان شهرستان کرج حدود هشت نفر کشته و نابودی بیش از ۱۰۰ دستگاه خودرو سبک و سنگین درپی دارد.
روی دیگر سخن اینکه ضعف زیر ساخت ها از گذشته ها تا کنون سبب شده تا کشور نتواند به جز مواردی به خوبی از پس سیلاب ها برآید و این آب های خروشان پس از به بار آوردن ویرانی و تلفات احتمالی زود از دسترس خارج یا دوباره به بخار تبذیل شده و به آسمان باز گردند.

آبخوانداری (تغذیه مصنوعی ) راهی برای مهار سیلاب ها
آنچه در دهه های اخیر به عنوان یک تجربه خوب برای مهار سیلاب ها بدان اشاره شده است ، اجرای پروژه های تغذیه مصنوعی در کنار تقویت پوشش گیاهی دشت ها و مناطق کوهستانی است ، پروژه ای که از دهه ۸۰ در استان البرز اجرایی اما در سه سال اخیر تاکنون روند تکمیلی را طی می کند و اکنون با اهتمام وزارت نیرو و شرکت آب منطقه ای استان می رود تا در آینده نزدیک به یک الگوی موفق برای کشور تبدیل شود.
نوروز پربارش سال های ۹۷ و ۹۸ استان البرز در کنار اجرای این طرح اقداماتی برای مهار سیلاب خروشان رودخانه کردان شهرستان ساوجبلاغ استان شکل گرفت که فرصتی ناب در جهت تغذیه مصنوعی سفره های زیر زمینی دشت هشتگرد و نظرآباد به شمار رفت .
هدایت سیلاب رودخانه خروشان کردان شهرستان ساوجبلاغ به سوی شن چاله های معادن متروکه شن و ماسه در این محدوده ، نمونه یک کار جهادی بود که تهدید سیل به فرصت تبدیل کرد و کارنامه درخشانی برای البرز از لحاظ مهار سیل به سود زمین رقم زد.

سیلابی که به کام خشکیده سفره های زیر زمینی البرز رفت
بارش های چند روز اخیر اگر چه در مناطق کوهستانی شهرستان طالقان اسباب زحمت برای روستائیان و خسارتبار برای صاحبان ۷۰ دستگاه خودرو بود اما در پایین دست ارتفاعات استان ، پروژه های تغذیه مصنوعی به یکباره این آب های گل آلود و خروشان را مهار و پس از پالایش بلعیدند و بخشی از نگرانی متولیان امر تامین آب استان البرز را برطرف کردند.
آنطور که متولیان شرکت آب منطقه ای استان البرز می گویند: سیلاب های خروشان به سفره های زیر زمینی هدایت و از هدر رفت آنها در این استان جلوگیری به عمل آمد.

آنچه باید در خصوص پروژه ها تغذیه مصنوعی آب البرز بدانیم
داود نجفیان مدیرعامل شرکت آب منطقه ای استان البرز در تشریح پروژه های تغذیه مصنوعی آب استان می گوید : پروژه های متعددی در قالب تغذیه مصنوعی آب های زیر زمینی طی سال های گذشته تاکنون در استان البرز تعریف و اجرایی شده که مهمترین آنها پروژه های تغذیه مصنوعی هشتگرد، نظرآباد ، فشند ، کرج و فردیس است که بخشی از این پروژه ها مانند پروژه هشتگرد و نظرآباد مورد بهره برداری قرار گرفته اند.
وی مهمترین این پروژه ها را پروژه تغذیه مصنوعی فردیس استان البرز در پایین دست رودخانه کرج نام برد و ادامه داد: این پروژه نیمه کاره در سال ۱۳۸۸ از شرکت آب منطقه ای تهران تحویل البرز شد و در این سال عملیات تکمیلی مخازن پنجگانه آن شروع و اکنون با ۹۵ درصد پیشرفت فیزیکی در آستانه بهره برداری قرار گرفته است.

پروژه فردیس ۱۰۵ هکتار وسعت حوضه آبخیز دارد که در سال های اخیر در جریان احداث توانسته حدود ۱۸۰ میلیون متر مکعب آب به سفره های زیر زمینی استان تزریق نماید و بخشی از چاه های منطقه دوباره پرآب کند.
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای استان البرز با اشاره به نقش کلیدی پروژه تغذیه مصنوعی آب های زیر زمینی منطقه فردیس گفت : این پروژه موجب شد تا سطح آب چاه های کرج و شهرستان شهریار استان تهران تا حدود زیادی از بحران خارج شود؛به عنوان مثال یک چاه در سیمین دشت شهرستان فردیس به طور کامل خشک شد اما اکنون به برکت اجرای پروژه تغذیه مصنوعی فردیس دوباره به آب رسیده است.

ذخیره ۱۰ میلیون مترمکعب سیلاب در فردیس
نجفیان در ادامه بیان داشت: در جریان بارش های تندری چند روز اخیر استان البرز حدود ۱۰ میلیون متر مکعب آب با دبی حدود ۳۵ متر مکعب در ثانیه وارد مخازن پروژه تغذیه مصنوعی فردیس شد و سد چهارم پروژه فردیس سر ریز و آب وارد مخزن پنجم آن شد؛پروژه فردیس از هدر رفت سیلاب رودخانه کرج جلوگیری و آب های خروشان را به نفع منابع زیر زمینی مصادره و به اعماق زمین هدایت کرد.
وی با بیان اینکه پروژه تغذیه مصنوعی فردیس یکی از بزرگترین پروژه های آبخوانداری کشور محسوب می شود، گفت : عملکرد سالانه این تغذیه مصنوعی ۵۴ میلیون مترمکعب آب در سال است که طی چند روز گذشته ۱۰ میلیون متر مکعب ذخیره آب داشت.
وی بیان داشت : سیلاب اخیر به جای تخریب پایین دست سد کرج به مخازن آب زیر زمینی هدایت شد .

این مسوول افزود: تاکنون ۳۴ میلیارد تومان اعتبار صرف اجرای این پروژه شده که ۲۴ میلیارد تومان آن از محل اعتبارات دولتی و مابقی از محل فروش شن و ماسه رودخانه کرج تامین شده است؛ در مجموع کل هزینه این پروژه تا زمان بهره داری حدود ۴۱ میلیارد تومان برآورد شده است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای البرز گفت : در بالا دست پروژه تغذیه مصنوعی فردیس یک پروژه دیگر به نام پروژه تغذیه مصنوعی کرج با ظرفیت ذخیره سازی سالانه ۱۹ میلیون متر مکعب آب طراحی شده است که در سال جاری عملیات اجرایی آن شروع می شود .

وی ادامه داد: پروژه تغذیه مصنوعی فردیس اگر آب کافی داشته باشیم و میزان بارش ها تا ۱۴ متر بر ثانیه باشد می تواند تمام سیلاب های محدوده خود را جذب و به اعماق زمین هدایت کند.

وی تاکید کرد : اگر آب و بارش کافی باشد می توان سالانه تا ۱۰۰ میلیون متر مکعب آب وارد آبخوان های استان البرز کرد کما اینکه به پروژه تغذیه مصنوعی فردیس و کرج در کشور منحصر به فرد هستند.

پروژه های هشتگرد و نظرآباد و نقش آنها در مهار سیلاب اخیر
پروژه های تغذیه مصنوعی آب هشتگرد و نظرآباد از دیگر پروژه هایی هستند که تاکنون با استفاده از آنها سالانه ۱۲.
۵ میلیون متر مکعب آب ذخیره سازی می شود، این پروژه ها ۸۰ درصد پیشرفت فیزیکی دارند و توانسته اند در مهار سیلاب های اخیر رودخانه کردان به خوبی نقش آفرینی نمایند.
در جریان سیلاب اخیر ن ۲ حوضچه این پروژه ها پر از آب شدو امید می رود در بارش های آتی بتوان سطح وسیعی از آب های زیر یمینی استان را تقویت کرد و دشت های تفتیده و خشکیده البرز را نجات داد.

پروژه های کرج و فشند
۲ پروژه آبخوانداری دیگر استان البرز شامل پروژه تغذیه مصنوعی کرج در بالا دست آبخوان فردیس و فشند در بالا دست آبخوان هشتگرد بوده که قرار است امسال عملیات اجرایی این ۲ پروژه آغاز شود.
پروژه کرج برای ذخیره سازی سالانه ۱۹ میلیون متر مکعب آب طراحی شده است.

اهتمام رییس جمهور به پروژه های تغذیه مصنوعی البرز
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای البرز با اشاره به برکات سفر فروردین ماه سال جاری رییس جمهور به استان البرز گفت : در این سفر اعتبارات ویژه برای پروژه های تغذیه مصنوعی آب در استان البرز اختصاص یافت.
وی ادامه داد: امروز توسعه طرح های تغذیه سفره های زیر زمینی مهمتر از سدسازی به شمار می رود چرا که این طرح ها زمین مهار سیلاب و پیشگیری از آثار مخرب آنها نقش موثری در ذخیره آب ها و پیشگیری از تبخیر این منابع آبی دارد.
نجفیان تاکید کرد: امروزه شاهد آن هستیم که بخشی از آب سدها تبخیر و به آسمان می رود اما در ذخیره سازی آب های زیر زمینی این مشکل مرتفع شده ضمن آنکه با تقویت سفره های زیر زمینی از فرونشست زمین جلوگیری و آب برای بلندمدت ذخیره خواهد شد.
وی گفت: وقتی مخزن آب های زیر زمینی خالی می شود سطح بالادستی زمین نشست می کند و زمانی که این اتفاق رخ داد مانند این است که یک مخزن آب را که داشته ایم از دست می رود و عملا مخزن از دست رفته و رانش زمین صورت می گیرد و تمام اتفاق هایی که رخ می دهد به خاطر تخلیه مخازن آب زیر زمینی است.

مهمترین اهداف طرح های تغذیه مصنوعی آب
از جمله اهداف احداث طرح های تغذیه مصنوعی کنترل و مهار سیلاب‌ها و ذخیره مقدار مازاد آن ؛ به تعادل رسانیدن وضعیت آبخوان‌ها در دشت‌های با بیلان منفی ، مقابله با پدیدهٔ هجوم آب‌های شور ، حذف آلودگی‌های میکروبی و باکتریولوژیک در اثر حرکت در محیط‌های متخلخل، جلوگیری از پدیدهٔ نشست زمین، استفاده از پتانسیل مخزن زیرزمینی جهت ذخیرهٔ آب مازاد در فصل غیر زراعی و حفظ انرژی گرمایی زمین بیان شده است.

اهمیت بیشتر پروژه تغذیه مصنوعی فردیس از نگاه مجری پروژه
رودخانه خروشان کرج گاهی مواقع مواقع به سبب بارش های تندری و مداوم طغیان کرده که جمعیت زیادی در پایین دست این رودخانه همواره در معرض آسیب و خطر هستند ؛بر این اساس پروژه تغذیه مصنوعی فردیس مهار کننده اصلی آبهای شتابان بوده و از خسارات و تلفات احتمالی جلوگیری می کند.
اگر چه تاکنون آمار دقیقی از خسارات و تلفات ناشی از خروش رودخانه کرج در سال های پربارش در دست نیست اما توسعه شهر نشینی و همسایگی مجتمع های مسکونی در محدوده پایین دست رودخانه خود خطری بالقوه به شمار می رود که طرح تغذیه مصنوعی فردیس می تواند از مخاطرات وضعیت طغیانی رودخانه بکاهد.
حبیت الله اربابی نماینده مجری طرح تغذیه مصنوعی دشت فردیس و مدیر طرح های توسعه منابع آب منطقه ای البرز در تشریح این پروژه گفت : طرح تغذیه مصنوعی فردیس بزرگترین پروژه آبخوانداری البرز محسوب می شود که با توجه به وضعیت توپوگرافی و سایر ملاحظات فنی از محل تقاطع رودخانه کرج با پل راه ­آهن تبریز- تهران، تا خط لوله گاز عبوری از رودخانه کرج محدود شده است؛ رودخانه پس از خروج از سد کرج و دریافت شاخه­ های دیگر از میان شهر کرج گذشته و وارد جلگه کرج و شهریار می‌شود.
این رودخانه در جنوب شرق تهران با رودخانه جاجرود به هم پیوسته و نهایتا به سوی دریاچه نمک جریان می‌یابد.
وی بیان داشت : این پروژه دارای پنج سد و مخزن بزرگ در مجموع به وسعت ۱۰۵ هکتار است که نقش تعیین کننده در مهار آبها و پیشگیری از مخاطرات سیلاب ها دارد.
اربابی گفت : اهمیت طرح تعذیه مصنوعی فردیس از ۲ منظر قابل مطرح است.
نخست در خصوص عملکرد تغذیه ای سفره آب زیرزمینی پائین دست وسپس تثبیت بستر رودخانه کرج و جلوگیری از آب شستگی فونداسیون و پایه سازه‌ها می باشد.
وی یادآور شد: از زمان اندازه گیری میزان تغذیه مصنوعی در حد فاصل مخازن شماره ۲ تا چهار این پروژه طی ۲۶ ماه گذشته، حدود ۱۶۶ میلیون متر مکعب به سفره آب زیرزمینی استان البرز در محدوده کرج وفردیس افزوده شده است که آبدار شدن و بالا آمدن سطح آب چاه های منطقه مبین این حقیقت می‌باشد.
این در صورتی است که هنوز مخزن شماره پنج این پروژه وارد مدار بهره برداری نشده و مخازن یک و ۲ لایروبی نشده اند.
اهمیت دیگر طرح محافظت از پل های راه آهن، مترو و اتوبان تهران-کرج که از سازه های بسیار مهم، حساس و استراتژیک کشور محسوب می شوند.
با وجود سازه های بتنی و خاکی در پنج نقطه از بستر رودخانه کرج که به صورت سازه های تثیبت بستر رودخانه عمل می نمایند، باعث شده تا تراز بستر تکمیل سازه مقسم شاخه کرج شامل دیواره های بتنی بالادست و پائین دست، حوضچه آرامش و روکش بتن مسلح آن باشد.
منبع ایرنا