قلعه صمصام، بنایی تاریخی در ورودی شهر کرج و در جوار پل تاریخی شاه عباسی کرج است که در سال ١٣٧٧ به شماره ٢٢۴۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. اما این قلعه که از ابتدا با هدف حفاظت و دیده‌بانی از پل و ورودی کرج ساخته شده، در دل خود تاریخی پر فراز و نشیب را طی کرده است و زخم‌های تاریخی بر دل دارد. گفتگوی شیما عبداله خانی خبرنگار میراث‌آریا با علیرضا دهقان مهرجردی کارشناس ارشد میراث‌فرهنگی در خصوص قلعه صمصام یا صلصال در ورودی شهر کرج بر اساس مطالعات انجام شده در باب این بنا را در ادامه می‌خوانید.
کارشناس و پژوهشگر میراث‌فرهنگی البرز در مورد موقعیت طبیعی قلعه صمصام به خبرنگار میراث‌آریا می‌گوید: در گذشته اغلب قلعه‌ها یا برج‌های دیده‌بانی با کاربری نظامی و دفاعی در اطراف پل‌های مهم برای حفاظت و مراقبت آن ساخته می‌شد که قلعه صمصام نیز از این دست است.
به گزارش میراث‌آریا علیرضا دهقان مهرجردی می‌افزاید: بر اساس پژوهش‌های انجام شده توسط کارشناسان در خصوص قلعه صمصام، جلگه پهناوری در دامنه جنوبی البرز کشیده شده که از دوره‌های باستانی از لحاظ استعدادهای طبیعی، منابع آبی فراوان و خاک حاصلخیز برای اجتماعات بشری بسیار مناسب بوده است. وجود قلعه صمصام و پل تاریخی در ورودی و بر روی رودخانه کرج و بستر آن، اهمیت و اعتبار ویژه‌ای به این جلگه حاصلخیز داده است.
او با بیان اینکه طبق شواهد، آثار باستانی از دیرباز در حاشیه راه‌های ارتباطی کهن پراکنده شده‌اند، می‌افزاید: آثار باستانی و معماری به‌جا مانده در اطراف و کنار راه قزوین-کرج-ری مانند کاروانسرای ینگی امام، کاروانسرای شاه عباسی، پل تاریخی کرج و قلعه صمصام این مسیر تاریخی را هویت‌بخشیده و در شناخت سیر تمدن و بازسازی جایگاه تاریخی آن ابهاماتی را روشن می‌سازد.
این کارشناس و پژوهشگر میراث‌فرهنگی با اشاره به اینکه در گذشته اغلب در اطراف پل‌های مهم برای حفاظت و مراقبت آن قلعه‌ها یا برج‌های دیده‌بانی با کاربری نظامی و دفاعی ساخته می‌شده، می‌گوید: سفرنامه نویس‌های اروپایی مانند کلایس در سال ۱۲۸۸ ه. ق و جیمز موریه در سال ١٢٢٢ ه. ق زمانی که از این منطقه عبور می‌کنند، از ساختمانی نام می‌برند که همجوار پل کرج ساخته شده است.
او می‌افزاید: دره کرج از حصار شروع و تا کوه‌های کندوان ادامه‌دارد و در بستر این‌رودخانه و جاده‌های فرعی آن روستاهای زیادی شکل گرفته که اغلب از اهمیت زیادی برخوردار بوده و همواره توجه سلاطین و حکام محلی به منطقه معطوف بوده است. بنابراین به‌منظور حفاظت راه‌های اصلی و فرعی در این دره، قلعه‌های مستحکم دفاعی و نظامی ساخته می‌شده که نمونه‌هایی از آن مانند قلعه شاه دژ در شمال روستای سر زیارت ارنگه، قلعه ری زمین در غرب روستای ری زمین، قلعه کسیل در ابتدای تنگ کسیل که به قلعه لورا شهرت دارد و قلعه صمصام مشرف بر دره کرج و رودخانه و پل تاریخی و ورودی جاده حصار از این جمله هستند. قلعه صمصام کاربری حفاظت و دیده‌بانی از پل و جاده فرعی منطقه حصار و رودخانه کرج را داشته است.
دهقان ادامه می‌دهد: بنای قلعه صمصام متعلق به اوایل دوره قاجار است و با مطالعات پژوهشی و بررسی بیشتر به نظر می‌رسد که قدمت بنای قلعه به قبل از قاجار هم می‌رسد و در چند دوره تاریخی مورد مرمت بازسازی قرارگرفته است.
او در مورد وجه تسمیه (صمصام) می‌گوید: در این بنا از لحاظ اینکه ظاهرا با هیچ یک از شخصیت‌های تاریخی دارای این نام قابل تطبیق نیست، مفاهیم لغوی آن موردتوجه قرار می‌گیرد که برای صمصام معانی (تیغ و شمشیر بران) و نیز (درشت و استوار) ذکر شده است که این معانی با بنای قلعه تطبیق دارد. صلصال نیز دیگر خوانش نام این قلعه است که به معنی گل خشک شده و صورت دیگر آن سلسال به معنی آب شیرین و گواراست و به دلیل قرار گرفتن در بستر رودخانه پر آب و شیرین کرج می‌تواند به این صورت نوشتاری هم صحیح باشد.
دهقان می‌افزاید: دکتر پرویز ورجاوند، پژوهشگر و نویسنده کتاب «سرزمین قزوین» که در سال ۱۳۴۸ نوشته شده، آورده است «قلعه صمصام ازجمله آثار تاریخی کرج است که در محل ژاندارمری فعلی واقع بوده و مردم محل آن‌را متعلق به یکی از حکمرانان محل می‌دانند که فرزند او نیز در دهکده کلاک قلعه‌ای مستحکم بر پا کرده است و این قلعه در موقع آبادانی ۴ برج داشته است.»
این کارشناس میراث‌فرهنگی البرز در مورد معماری قلعه صمصام می‌گوید: از نظر طراحی معماری، قلعه از طرح دژهای جلگه‌ای تبعیت می‌کند که طرح سطحی آن‌چهار گوش و مربع با برج‌های مدور در چهار گوشه بناست و اغلب جنبه نظامی و دفاعی داشته و از نظر موقعیت و کاربری تفاوت‌هایی با قلعه‌های استحکاماتی دارند.بنای قلعه صمصام بر روی سکویی قرارگرفته که از سطح خیابان حدود ۱/۵ متر ارتفاع دارد و مساحت عرصه قلعه حدود ۱۱۰۰ متر است که در طول سال‌های گذشته و دوره‌های قبل از انقلاب به‌شدت آسیب دیده و تغییرات و الحاقات دوره‌های قبل کاملا در بنا مشهود است و تنها بخش‌هایی از باروی اصلی و برج‌های آن باقی مانده است.
دهقان با بیان اینکه فضاهای داخلی غالبا از احداثات دوره متأخر است، اظهار می‌کند: بخش اصلی بنا از سنگ (قلوه و لاشه) و ملات خاک رس و گچ آهک بنا شده است. بخش اصلی بنا را در باروهای قسمت‌های شمالی قلعه دیوارهای جدا کننده می‌توان مشخص کرد. دوره ساخت بعدی که می‌تواند دوره میانه قاجاریه باشد از مصالح خشت و آجر در اتاق‌ها و دیوارهای غربی و شرقی و دیوارهای جدا کننده داخلی استفاده شده است. آخرین الحاقات و ساخت‌وساز مربوط به سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۵ که پاسگاه ژاندارمری کرج در این مکان مستقر بوده انجام و سرویس‌های بهداشتی در وسط حیاط مرکزی ساخته و اتاق‌هایی به آن اضافه می‌شود. (پرونده‌هایی که از اطاق ضلع شمالی در زیر آوار به‌دست آمد گویای همین مطلب است).
او ادامه می‌دهد: بعد از انقلاب اسلامی، قلعه به‌صورت متروک تحویل نیروی انتظامی می‌شود و پس از تحویل قلعه از نیروی انتظامی به میراث‌فرهنگی که به‌دستور دادستان و حکم دادسرای عمومی انقلاب کرج انجام گرفت، کارگاه پژوهشی و پیگردی و پاکسازی قلعه در تاریخ ۸۵/۱۰/۴ با حکم میراث فرهنگی آغاز شد. ابتدا دیوار آجری با روکش سیمان که توسط شهرداری در سال ۷۷ جلوی درب ورودی قلعه کشیده شده بود، برداشته شد و پس از باز کردن درب فلزی قلعه راهروی ورودی که از خاک زباله و نخاله انباشته شده بود، مورد پاکسازی و آواربرداری قرار گرفت. سپس از حیاط وسط، عملیات پاکسازی و پیگردی آغاز شد و اتاق‌های اطراف حیاط میانی مورد پاکسازی قرار گرفت تا کف سیمانی در حیاط و کف موزاییک شده در اتاق‌ها مشخص شد. سپس درخت تنومند (توت) که در وسط حیاط و پشت سرویس‌های بهداشتی الحاقی قرار داشت و شاخه و برگ‌های آن تمام فضای حیاط و اتاق‌های اطراف را پوشانده بود، قطع شد و در ادامه پاکسازی و پیگردی مشخص شد که بنای قلعه در چندین دوره مورد تغییرات و مرمت بوده و الحاقاتی در آن صورت گرفته است.
به گفته کارشناس میراث‌فرهنگی البرز، قلعه تاریخی صمصام در سال ۱۳۷۷ به شماره ۲۲۴۵ در فهرست آثار ملی به ثبت ملی رسید و از آن سال تا زمان تحویل (دی ۱۳۸۵) مکاتباتی برای تحویل قلعه، مرمت آن با نیروی انتظامی و مراجع مربوطه و مدیرت استانی و شهری انجام شد. در سال‌هایی که در اختیار نیروی انتظامی قرار داشته بنای قلعه بسیار مورد تخریب و آسیب جدی قرارگرفته بود. تا جایی که سقف اتاق‌های ضلع شمالی، شرقی و غربی در اثر رطوبت و فرسایش کاملا فرو ریخته و برج‌های قلعه در ضلع جنوب شرقی و غربی در قسمت سقف و دیواره‌ها مورد تخریب قرار گرفت. ترکیدگی لوله‌های آب در بنا به مدت ۱۵ سال و رطوبت بیش از حد ساختمان را بسیار سست و در پایه‌های بنا نفوذ کرده بود و دیواره‌های تقسیم کننده فضاها و باروی بنا بسیار سست و شکننده بود.
اکنون قلعه صمصام برای مرمت و بهره‌برداری توسط صندوق احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی به بخش خصوصی واگذار شده است.
انتهای پیام/
دبیر مهدی نورعلی منبع
از شما سپاسگزاریم که نظرات و پیشنهادات سازنده تان را با ما در میان می گذارید